Anne Sütü Bebek Sağlığına Yolculukta Birinci Sınıf Besin

Bebeğin psikolojik gelişimini destekler ve bebek kendini güvende hisseder. Beyin, göz gibi organların gelişmesini sağlayan besin öğeleri, hormonlar, büyüme faktörleri ve genetik materyal bulunur. Enfeksiyonlar, lösemi, şeker hastalığı, alerji ve romatizmal hastalıklara karşı koruyan canlı hücreler ve antikorlar içerir. Kanamayı önleyen K vitamini bulunur. Obezite gelişimini önler. Ayrıca, bebeğin sindirimine yardımcı olan bakteri florasını destekleyen probiyotik ve prebiyotikler açısından zengin bir besindir. %87’si sudan oluşur, bebeğin su ihtiyacının tamamını karşılar.

Emziren anneler bebeklerine sadece günlük besin ihtiyacını vermez, aynı zamanda sevgilerini verirler ve güvende hissetmelerini sağlarlar. Sağlıklı büyüme, iyi gelişmiş bir beyin ve zeka, hastalıklara karşı koruyan güçlü bir bağışıklık sisteminin oluşmasını da sağlarlar.

ANNE SÜTÜNÜN YAPISI

Anne sütü üretim zamanına göre 3 farklı özellikte üretilir.

1. Kolostrum (ağız sütü)

Doğumdan hemen sonra ilk 5 gün boyunca gelen süt. Ağız sütü proteinden zengindir ve bebeği enfeksiyonlara karşı korur.

2.  Geçiş Sütü

5-15 gün arasında geçici süt salgılanır. Miktarı daha fazladır. Yağ ve kaloriden zengindir.

3. Matür Süt (Olgun süt )

On beşinci günden sonra olgun süt üretilmeye başlar.

Daha sonraki süreçte de anne sütü hem içinde bulunduğu dönem hem de günün saatine uygun bileşim ve besin değerinde üretilir. Yani her öğün farklı yapıda üretilir. Gündüz daha çok enfeksiyonlara karşı koruyan bağışıklık ile ilgili maddeler içerirken, akşam daha tok tutan ve uykuyu kolaylaştıran ve huzur veren maddeler içerir.”

Ön Süt ve Son Süt

Bebek emmeye başlayınca ilk gelen süte “ön süt” denir. Laktoz denilen süt şekerinden zengin ve daha suludur.

Emzirmenin sonuna doğru yağdan zengin olan “Son süt” gelir.  Bir emzirmede bebeğin hem ön süt hem de son sütten alması gerekir. Bebek doyar ve kendiliğinden memeyi bırakarak uykuya dalarsa son sütüde aldığı kabul edilir.  

Bebekler kısa süreli ve sık emzirilirse, laktozdan (süt şekeri) zengin olan ön sütü almış olur. Çabuk açlık hisseder, uykuya dalmakta zorlanır, emmek için sık uyanırlar. Gaz oluşumu ve sancısı artar, dışkı kıvamı ve şekli bozulur. Yağdan zengin olgun son sütü alan bebekler çabuk acıkmazlar, gaz ve sancı sorunları daha az olur, 2-4 saat sonraki beslenme saatine kadar rahat uyurlar.

Doğru ve zamanında emzirme

Yeni doğan bebek mümkün olduğu kadar kısa sürede anne ile temas etmeli ve emzirilmesi sağlanmalıdır. Normal doğmuş bir bebek günde 8-12 defa emzirilmelidir. Birkaç hafta sonra ortalama 3 saatte bir emzirilmeye devam edilmelidir. Yeni doğan dönemi de denilen ilk bir ayda, özellikle ilk günlerde, 4 saatten daha uzun süre aç kalmamalıdır. Gerekirse uyandırılarak emmesi sağlanmalıdır. Emme refleksi uykuda da aktiftir, dudak etrafına memenin temas etmesi ile arama, yakalama ve emme refleksinin başlaması beklenir. Besleme zamanı geçiyorsa giysilerini ve altını değiştirerek uyandırılabilirler.

Doğumda sonraki ilk bir ayda anne ve bebek birbirlerine alışma sürecindedir. Beslenme sıklığı bu dönemde değişkenlik gösterebilir. Süt bebeğin aldığı kadar yani ihtiyacına göre üretilir. Emziren iyi dinlenmiş ve normal beslenen bir annenin sütü mutlaka yeterli olacaktır.

Anne her iki göğsünü sıra ile ve eşit olarak emzirmelidir. Bebek son sütü alarak memeyi tamamen boşalttıktan sora diğer memeye geçirilmelidir. Son sütü almadan diğer memeye geçerse her iki memeden de ön sütü alır ve çabuk acıkarak sık sık emmek ister. Ayrıca, gaz nedeniyle de sancılı ve huzursuz olur, sık uyandığı için uyku kalitesi bozulur, huysuzluk artar. Anne dinlenemediği için yorgun düşer, psikolojik çöküntüye girebilir, dolayısıyla sütün azalma riski olabilir.

Bebeklerin beslenme aralığı ve emzirme süresi ne kadar olmalı;

•      Yeni doğan bebekler ilk bir ayda 1,5-2 saatte,

•      Sonraki 4 ay süresince 2-3 saatte,

•      4-9 ay arası 3-5 saatte bir anne sütü almak ister,

•      9. aydan sonra ise günde 4-6 defa beslenir.

•      İlk günlerde emme süresi 20-40 dk kadar olabilir,

•      Daha sonra bu süre 10-15 dk,

•      Güçlü emen bebeklerde ise 3-5 dk kadar kısa olabilir.

•      Bebek kendisi ayrılana kadar memede tutulmalıdır.

Bebeklerin Beslenme Davranışları

•      Beslenmek isteyen bebek hareketlenmeye başlar,

•      Kısık tonda sesler çıkarır,

•      Ağzını açarak mame arar,

•      Ağız etrafına dokunan giysi ve benzeri eşyaları emmeye çalışır,

•      Beslenmesi gecikirse düşük tonda ağlama,

•      Bu sinyalde algılanmaz ise durdurulamayan ağlama nöbetine girebilir.

•      Bu aşamadan sonra memeyi almakta zorlanabilir, hatta beslenmeyi reddedebilir.

•      Bebekler yaşı ilerledikçe beslenme aralıklarını uzatmak isterler.

•      Yaşına göre anne sütünün yapısı ve bileşimi değişir ve daha doyurucu hale gelir.

•      Bu nedenle beslenme aralarını uzatmasına izin vermek gerekir.

•      Doyduğunda memeyi bırakır, sakinleşir, tekrar almak istemez, başını sağa sola sallar.

•      Ek olarak yeterli miktarda süt veren anne göğsündeki rahatlamayı hisseder.  

•      Doyduğundan emin olduktan sonra tekrar emzirmeye zorlanmaz.

•      İstemediği halde devam etmesi için zorlanırsa çatışma yaşanır ve meme reddi oluşabilir.

Doğru Emzirme Pozisyonu

Kucak pozisyonu (Şekil 1)

Anne otururken rahat olmalı, bebeğini rahat bir şekilde tüm vücudunu kavrayacak şekilde kucaklamalı, altını yastıkla desteklemelidir.

Bebeğin alttaki kolu anneyi kucaklar şekilde arkaya doğru tutulmalı, yüzü anneye dönük olmalı ve göz göze gelebilmeliler.

Bebeğin başı ve vücudu aynı düzlemde ve baş tarafı yukarıda olmalıdır.

Şekil 1: Kucak pozisyonunda bebeğini emziren anne.

 Koltuk altı pozisyonu (Şekil 2)

Bebek bir yastık üzerinde başı anne göğsüne dönük, ayak tarafı dışarı gelecek şekilde yatırılır.

İkiz bebeği olan annelerin tercih edebileceği bir pozisyondur.

Hareketli bebekleri daha iyi kontrol etmek için ya da memeyi tam boşaltmasını sağlamak için kullanılabilecek emzirme pozisyonudur.

Ek olarak sezeryan doğumlarda yara ağrısından dolayı bebeğini kucağına alamayan anneler içinde rahat bir emzirme pozisyonu olarak değerlendirilebilir.

Şekil 2: Bebeğini koltuk altı pozisyonunda emziren anne

Yatarak emzirme pozisyonu (Şekil 3, Şekil 4)

Anne ve bebek için rahat olabilir, özellikle doğumun ilk günlerinde anne emzirmede zorlanıyorsa, yorgun olduğu zamanlarda, gerekirse her zaman yatarak emzirme yapılabilir.

Anne ve bebeğin sırtı yastık ile desteklenebilir, anne alt kolunu başının arkasına alarak bebeğin üzerine kapanma riskini önleyebilir.

Şekil 3: Anne bebeğini aynı düzleme yatırarak bir kolu ile bebeğinin sırtını destekliyor, diğer kolu başının altında.

Şekil 4: Anne bebeğini kolunun üzerine yatırarak vücudunu sarıyor.

Bebeğin memeye doğru yerleştirilmesi (Şekil 5)

Memeye ilk olarak bebeğin çenesi dokunmalı, ağzını yeterince açıp aranmaya başladığında anne işaret ve başparmağını “C” şeklinde açarak memeyi areolanın (renkli alan) gerisinden kavrayarak ağzına yerleştirilmelidir.

Şekil 5: Anne "C" şeklinde açtığı eli ile göğsünü  tuturak bebeğin ağzına yerleştiriyor.

Memeyi doğru tutmuş bebek (Şekil 6)

•      Ağzı yeterince açılmış,

•      Alt dudak dışa doğru kıvrılmış gibi görünür,

•      Alttan bakınca areola çok az ya da hiç görülmeyecek şekilde dudak içinde kalmıştır,

•      Yanakları dışa doğru dolgundur,

•      Yutma hareketleri ve yutma sesi gözlemlenebilir,

•      Anne rahat ve huzurludur, süt çıkışını ve göğsündeki rahatlamayı hisseder.

Şekil 6: Memeye doğru yerleşmiş bebek.

Memeyi hatalı tutumuş bebek (Şekil 7)

•      Ağız az açılmış,

•      Areolanın çoğu dudak dışında kalmıştır,

•      Yanakları ağız içine çökmüş,

•      Emme hareketleri kısa kısa ve seslidir.

•      Anne rahatsızdır ve göğsünde ağrı olabilir.

Bu durumda ağız kenarından serçe parmağı ile girerek basıncı düşürüp memeden ayrılarak doğru tutması sağlanmalıdır.

Şekil 7: Memeye hatalı yerleşmiş bebek.

Yeterli beslenmenin belirtileri olarak

Öncelikle şunu bilmemiz gerekir; her annenin sütü bebeğine yeterlidir. Kural olarak ne kadar süt verilirse o kadar süt üretilir.

•      Emziren annenin huzurlu ve göğsünün rahat olması,

•      Bebeğin memeye güçlü vakum yapması,

•      Yutkunma ses ve hareketlerinin gözlenmesi,

•      Bebeğin rahat uyması ve beslenme aralarının 3-4 saat olması,

•      Günde 5-8 arası bez ıslatması,

•      İlk 6 ayda günlük ortalama 20-30 gr kilo artışının olması,

•      İkinci 6 ayda  ise günlük 15-20 gr kilo artışının olması sayılabilir.

 Anne sütünün yetersizliği nasıl anlaşılır

Anne zaman zaman bebeğini doyuramadığı endişesine kapılarak ek besin vermesi gerektiğini düşünebilir. Özellikle sancılı bebeklerde sütün yetmiyor, aç olduğu için ağlıyor, mama istiyor gibi tekrarlayan söylemlerle baskı altında kalarak kendisini yetersiz hissedebilir. Psikolojik baskı altında kalan annenin süt üretimi azalabilir. Mama verilen bebek daha uzun süre tok hissedecek ve emzirme aralıkları uzayacaktır. “Anne sütü ne kadar verilirse o kadar üretilir” kuralına göre mama alan bebeğin aldığı anne sütü miktarı azalacağı için süt üretimi de azalabilir.

İki haftayı dolduran bazı bebeklerin sancılı dönemi başlayabilir. Hatalı emzirme pozisyonu ve bebeğin memeyi yanlış tutması, çok sık beslenerek sürekli ön sütü alması huzursuzluk ve sancıyı arttırabilir. Bu dönemde anne sütünün yeterli gelmediği endişesine kapılabilir.

Doğru zamanda ve doğru emzirme ile bebek rahatlar. Bebeğin huzurlu uyuması, idrar ve gaita çıkışının normal, ağırlık artışının da yeterli olması anne sütünün bebeğe yeterli olduğu anlamında gelir.

Çok nadirde olsa anne sütünün yeterli olmadığı durumlar olabilir. Bebeğe ne zaman ek besin desteği verileceğine karar verebilmek için bilinmesi gerekenler

·         Bebek ilk haftasında doğum ağırlığının yaklaşık yüzde onunu kaybeder.  Günlük ortalama 30 gr ağırlık artışı ile 7-14 gün arasında doğum kilosuna tekrar ulaşması beklenir.

·         İki hafta sonra hala doğum kilosuna ulaşmamış, ya da günde 20 gramdan daha az kilo artışı varsa,

·         Birinci ayın sonunda ağırlık artışı 500 gramın altında ise,

·         Büyüme eğrisinde yüzde 3 altında kalıyorsa,

·         Binci günden sonra 5-6 bezden az, koyu renkli, turuncu-pembe renk bırakan idrar çıkarması,

·         Dışkılama sayısının üçten daha az olması, 5. günden sonra hala mekonyum denilen siyah dışkılamanın devam etmesi

Bebeğin Dışkılaması

•      İlk bir ayında bebekler mide-kalın barsak refleksine bağlı olarak her beslenmeden sonra dışkılarlar. Birinci aydan sonra mide-barsak refleksi kaybolur.

•      Dışkılama sayısı günde beşe kadar çıkabilrken, bazı bebeklerde 5-7 günde bir defa gaita çıkarabilr.

•      Dördüncü aydan sonra erişkine benzer sıklıkta yani günde 1-3 arası gaita çıkışı olur.

•      Bazı bebekler sağlıklı oldukları halde dışkılama sayısı günde 5-10 arası olabilir.

•      Bunun aksine sağlıklı bazı bebeklerde de 5-10 günde bir defa gaita çıkışı olur.  

•      Bu durumda bebeklerin sağlıklı ve huzurlu görünmeleri ve gazını rahat çıkarıyor olmaları, dışkı kıvamı ve şeklinin normal olması gerekir.

Anne sütünün saklanması

•      Anne sütü özel saklama kabına ya da poşetine konularak saklanmalıdır.

•      Oda ısısında 3-6 saate kadar bekletilebilir,

•      Buz konulan termoslarda 24 saate kadar,

•      Buz dolabı rafında 4-8 derecede ortalama 3 gün,

•      Ortak kapağı bulunan, sık açılması gereken derin dondurucuda -15 derecede 2 hafta,

•      Ayrı kapağı bulunan ya da çekmeceli derin dondurucuda -15 derecede 3 ay,

•      Derin dondurucuda -20 derecede 6-12 ay kalabilir saklanabilir.

 Anne sütü ile beslenmeye ne kadar önem veriliyor

Anne sütünün bebeğin bünyesine ve ihtiyaçlarına en uygun, büyüme ve gelişmesini en iyi şekilde  sağlayabilecek, en doğal besin kaynağı olduğu şüphe götürmez bir gerçektir. Bununla birlikte ülkemizde ilk 6 ayda bebeğine sadece anne sütü veren annelerin oranı %40 civarındadır. Tabi ki ideal olan bu oranın %100 seviyelerine yaklaşmasıdır.

Annenin bebeğini emzirmesine engel olacak tıbbi ya da sosyal bir gerekçe olmadığı sürece bebeklerin en doğal hakkı olan anne sütünden mahrum bırakmamak gerekir.

 Yazar: Ali Fatih Kısaarslan  Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı Acıbadem Kayseri Hastanesi.  Aralık 2023.

 Kaynaklar

1. Ezgü FS. Anne Sütü ile Beslenme.  In: Hasanoğlu E, Düşünsel R, Bideci A, Boduroğlu K. Temel Pediatri,  2nd ed. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri,  2020: 340-354.

2.Uraş N. Anne Sütü ve Yeni Keşiflerle Bebek Beslenmesi. In:uraş n,Canpolat FE. Yeni Keşiflerle Bebek Beslenmesinde Olgu Sunumları. İstanbul: Nebel Tıp Kitabevleri, 2021: 1-14.